Τραγουδώντας σε άγνωστη γλώσσα

Από μέρες ήθελα να μιλήσω για το αιώνιο ζήτημα που απασχολεί γενιές λυρικών τραγουδιστών... Μη σας πω από χρόνια! Σε κάθε στιγμή της μουσικής ζωής ενός τραγουδιστή ξεπροβάλλουν διαρκώς οι ίδιοι και οι ίδιοι προβληματισμοί: «πώς θα το προφέρω;», «προς θα το ερμηνεύσω;» – «πώς θα είμαι σίγουρος ότι το κάνω σωστά...;».

Εάν κάποιος ζει στην κεντροδυτική Ευρώπη, έχει συχνά την ευκαιρία να τραγουδά πράγματα στη μητρική του γλώσσα. Το ρεπερτόριο είναι άφθονο! Για μας εδώ τα πράγματα είναι λίγο πιο δύσκολα. Θα πρέπει να είμαστε εξοικειωμένοι τουλάχιστον με τα ιταλικά, τα γερμανικά, τα γαλλικά και τα αγγλικά, για να μην προσθέσω τα ισπανικά, τα πορτογαλικά, τα ρωσικά, τα ουγγρικά – ενίοτε και κάποιες βαλκανικές ή βόρειες γλώσσες. Και μαζί με όλα αυτά, δύο ειδικές περιπτώσεις: τα λατινικά (κατά κόρον στη θρησκευτική μουσική αλλά όχι μόνο) και τα αρχαία ελληνικά (σε κάποια σύγχρονα έργα κυρίως). Γι' αυτές τις δύο νεκρές γλώσσες το νήμα έχει κοπεί εδώ και αιώνες και δε σώζονται παρά μόνο στοιχεία τους σε ντοπιολαλιές και μελέτες των ερευνητών. Η λύση που έχει ασπαστεί διεθνώς ο μουσικός κόσμος είναι να τις προφέρει κατά την κοινή πρακτική της εποχής και του τόπου καταγωγής ή δράσης του εκάστοτε συνθέτη.

Οι συνάδελφοι του μη κλασικού ρεπερτορίου μας κοιτούν αιωνίως με απορία. Εκείνοι σπανίως μπαίνουν στον πειρασμό να ερμηνεύσουν ένα τραγούδι σε γλώσσα που δεν κατέχουν. Γιατί να το κάνουν άλλωστε! Υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα που μπορούν να τραγουδήσουν στη δική τους γλώσσα (ή στα αγγλικά που οι πιο πολλοί γνωρίζουν). Στο κλασικό τραγούδι, όμως, είναι πρακτικά αδύνατο να ασχοληθείς σοβαρά και να μην περάσεις από μία τουλάχιστον γλώσσα για την οποία δεν έχεις τη παραμικρή ιδέα.

Η παγκοσμιοποίηση της πολιτισμικής αγοράς [sic] επιβάλλει πλέον τη γνώση τουλάχιστον μίας ή δύο ακόμη γλωσσών για τους τραγουδιστές, πέραν της μητρικής τους. Παλιότερα, μπορούσες να είχες γεννηθεί Ιταλός και να μη χρειαζόταν να τραγουδήσεις ούτε μια νότα από τα Κατά Ματθαίον του Μπαχ. Σήμερα θεωρείσαι περιορισμένος με μια τέτοια επιλογή! Αναζητήθηκαν λύσεις, επομένως, πρακτικές λύσεις που να μπορούν να αποτελέσουν ένα συγκροτημένο αντικείμενο διδασκαλίας στις μουσικές σχολές ανά τον κόσμο. Έτσι, η προφορά / εκφορά των συνηθέστερων —μουσικά— ευρωπαϊκών γλωσσών και το διεθνές φωνητικό αλφάβητο αποτελούν πλέον ειδικό μάθημα στις περισσότερες πανεπιστημιακές σχολές.

Βέβαια —και για να λέμε του στραβού το δίκιο—, είναι πρακτικά αδύνατο να τραγουδήσει κανείς μια ξένη γλώσσα τόσο καλά όσο κάποιος που τη μιλά ως μητρική. Όσο καλά κι αν την κατέχει, το γεγονός ότι είναι ξένος προς τη γλώσσα γίνεται εύκολα αναγνωρίσιμο από κάποιον που την γνωρίζει καλά. Ωστόσο, μια βαθιά γνώση της γλώσσας και των ιδιωματισμών της βοηθά την απελευθέρωση των εκφραστικών μέσων – και αυτό είναι ουσιαστικά το ζητούμενο στο τραγούδι.

Στην περίπτωση, όμως, που κάποιος επιχειρεί να τραγουδήσει σε μια γλώσσα άγνωστη, χρειάζεται μεγάλη υποστήριξη για να το πετύχει. Πρώτα απ' όλα χρειάζεται μια μετάφραση. Ή ακόμη καλύτερα δύο! Μία κατά λέξη, ώστε να μπορέσει να εντοπίσει τα ιδιαίτερα εκείνα σημεία του στίχου που υποστηρίζονται από το «μουσικό κείμενο», και μία ελεύθερη απόδοση, ώστε να είναι σε θέση να καταλάβει το γενικό κλίμα και την ιδιωματική γραφή του ποιητή. Ιδανικά, θα μπορούσε να συζητήσει το κείμενο μ' έναν εκ γενετής ομιλητή (native speaker), προκειμένου να εντοπίσει ευκολότερα τέτοιου είδους ιδιαιτερότητες. [Έχετε ανακαλύψει άραγε τους δύο πολύτιμους θησαυρούς για το κλασικό τραγούδι; Είναι το Aria Database και το The Lied and Art Song Texts Page.]

Περνώντας το σκόπελο του νοήματος, συναντάμε τη δεύτερη μεγάλη δυσκολία: την προφορά / εκφορά του λόγου. Τα πράγματα είναι λιγάκι πιο περίπλοκα απ' όσο συνήθως νομίζουμε. Ακόμα και στην περίπτωση που έχουμε διδαχθεί τη γλώσσα, κανένας τίτλος και κανένα δίπλωμα δεν μας εξασφαλίζεται την ορθή προφορά των φθόγγων της. Η ακρίβεια της προφοράς απαιτεί πολύ περισσότερη δουλειά απ' αυτή που συνήθως γίνεται στα φροντιστήρια. Επιπλέον, και πέρα από την άρθρωση των φθόγγων, οφείλουμε να έχουμε και μια καλή αντίληψη της προσωδίας, της τονικής-χρονικής καμπύλης των φράσεων της εκάστοτε γλώσσας, γιατί —παρόλο που δε θα τη χρησιμοποιήσουμε στο τραγούδι αυτούσια— θα μας λύσει αυτομάτως πολλές επιμέρους ερμηνευτικές απορίες.

Αν όλα τα παραπάνω σας φαίνονται βουνό, μην αγχώνεστε. Για καλή μας τύχη, η επιστήμη έχει να μας προσφέρει εξαιρετικά πρακτικές λύσεις. Ας μου επιτραπεί να δανειστώ τους όρους μιας επιστήμης που θαυμάζω: της γλωσσολογίας – κι ας μου συγχωρεθούν κάποιες μικρές ενδεχομένως επιστημονικές ανακρίβειες. Η γλωσσολογία, λοιπόν, —και ειδικότερα ο κλάδος της που ονομάζεται φωνητική— έχουν δημιουργήσει ένα σούπερ εργαλείο, χρησιμότατο για μας τους τραγουδιστές: το Διεθνές Φωνητικό Αλφαβήτο (IPA). Πρόκειται για έναν γραπτό κώδικα που μπορεί να αναπαραστήσει την ηχητική εικόνα οποιασδήποτε γλώσσας του κόσμου και αναθεωρείται συχνά-πυκνά ώστε να ενσωματώνει όσο το δυνατό περισσότερα στοιχεία και χαρακτηριστικά. Περιγράφει με εξαιρετική ακρίβεια τους φθόγγους των λέξεων (προσοχή: όχι την ορθογραφία τους!) αλλά και την προσωδία ή τους τονισμούς ολόκληρων φράσεων.

Το IPA είναι ένα πολύτιμο εργαλείο – με τον όρο ότι το έχουμε κατανοήσει σωστά και έχουμε μια καλή σχέση ελέγχου του σώματός μας. Οι φθόγγοι είναι κατηγοριοποιημένοι σχηματικά, ανάλογα με τον τρόπο και το μέρος της φωνητικής οδού όπου σχηματίζονται. Τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται θυμίζουν γνωστούς ελληνολατινικούς χαρακτήρες ή ενδιαφέροντα «οπτικά παντρέματα» τέτοιων χαρακτήρων και είναι αρκετά εύκολο να θυμάται κανείς τα περισσότερα απ' αυτά. Μην τρομάξετε από το πλήθος τους. Επιπλέον, το IPA περιλαμβάνει ένα σύνολο διακριτικών και συμβόλων τονισμού (προσωδίας). Δυστυχώς ο πίνακας που κυκλοφορεί έχει την ορολογία στα αγγλικά (ψάχνω μεταφρασμένο αλλιώς θα καθήσω να τον μεταφράσω εγώ κάποια στιγμή...) – όμως με τη βοήθεια ενός ειδικού λεξικού και μιας πρακτικής εισαγωγής στη φωνητική που ανακάλυψα στο δίκτυο σίγουρα θα βγάλετε άκρη! :-)

Για να καταλάβει κανείς πώς λειτουργεί όλο αυτό το σύστημα, θα πρέπει —πρώτα απ' όλα— να αποσυνδέσει τον ήχο μιας γλώσσας από την ορθογραφία της και μετά να προσπαθήσει να απομονώσει τους ήχους στο μυαλό και στο στόμα του. Για παράδειγμα, το γράμμα κ στην ελληνική γλώσσα χρησιμοποιείται για να αντιπροσωπεύσει δύο φθόγγους, ανάλογα με το φωνήεν που έπεται: τον έναν τον συναντάμε στη λέξη καλός, ενώ τον άλλο στη λέξη κερί – παρατηρήστε ότι στη δεύτερη περίπτωση ο φθόγγος κ δεν είναι εντελώς ίδιος με εκείνον της πρώτης, αφού περιλαμβάνει και ολίγον χι (ακούγεται κάτι σαν κ[χι]ερί)! Τέτοιου είδους διαφορές αναπαρίστανται στο φωνητικό αλφάβητο με εντελώς ξεχωριστά σύμβολα (k και c αντίστοιχα). Παρόμοιες περιπτώσεις είναι το γκ (γκάιντα / γκέμια), το χ (χαρά / χέρι). Άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι το σ που ακούγεται ως ζ πριν από μ (άσμα). Πιο μυστήριες ακόμη περιπτώσεις είναι το ιδιαίτερο έρρινο ν της λέξης άγχος (στη θέση του γ) κι ένα περίεργο φώνημα που ακούγεται κάπου ανάμεσα σε μ και ν στη λέξη αμφί!

Αυτό που κερδίζουμε τελικά ψαχουλεύοντας τόσο τον ήχο της γλώσσας μας είναι ότι ξεκολλάμε από οπτικής-ορθογραφικής προέλευσης συνήθειες που μεταφέρουμε σε νέες για μας γλώσσες. Για παράδειγμα, το κ[χι] της λέξης κερί το μεταφέρουμε και στο ιταλικό che, προσθέτοντας καταχρηστικά αυτό το «ελληνικό» [χι] που στην ιταλική γλώσσα δεν υπάρχει! Έτσι ακούγεται κ[χι]-ε αντί για κ-ε που είναι το σωστό. Το δυσκολότερο μέρος της υπόθεσης είναι να συνηθίσουμε αυτή την παράδοξη για την ελληνική άρθρωση θέση του κ προ του ε. Απαιτεί προσωπικό πειραματισμό και τριβή. Φυσικά, βοηθάει σημαντικά και η θεωρητική γνώση της ανατομίας και της φυσιολογίας των φωνητηρίων οργάνων.

Από τη στιγμή που θα καταφέρουμε να γίνουμε τόσο αναλυτικοί και ταυτόχρονα συνθετικοί στον τρόπο σκέψης μας και στον έλεγχο του σώματός μας, δε μένει παρά να αναζητήσουμε τους κανόνες εκείνους που θα μας επιτρέψουν να διαβάζουμε κάθε γλώσσα με αρκετά ακριβή τρόπο. Ρίξτε μια ματιά εδώ για να πάρετε μια ιδέα μέχρι πού μπορείτε να φτάσετε!!! Κι αν δε σας φτάνουν όλα αυτά, κατεβάστε το «ηχητικό τούβλο» (93 ΜΒ) των παραδειγμάτων του IPA...

Να πούμε, βέβαια, ότι εξαιτίας της ανάγκης μας για μεγαλύτερο και πιο ευκρινή ήχο στο κλασικό τραγούδι και την όπερα, ένα μεγάλο μέρος των φωνημάτων συνειδητά μετατρέπεται σε κάποια κοντινά (πιο πρόσθια κυρίως) που επιτυγχάνουν καλύτερα το στόχο μας. Ένα χαρακτηριστικό από τα πάμπολλα παραδείγματα είναι το γαλλικό ή το γερμανικό r που ακόμα και οι Γάλλοι ή οι Γερμανοί το τραγουδούν πολύ πιο «μεσογειακό» απ' ό,τι είναι.


Και τώρα... από τη θεωρία στην πράξη! Σκέφτηκα να σας δοκιμάσω σε μια γλώσσα που θεωρώ εξαιρετικά απίθανο να έχετε ποτέ τραγουδήσει. Τι θα λέγατε για τα ισλανδικά; Ακούστε (κλικ εδώ) ένα υπέροχο παραδοσιακό τραγούδι, διασκευασμένο από τη Björk για την πολύ ιδιαίτερη φωνή της και μικρό φωνητικό σύνολο. Όποιος από σας καταφέρει να το τραγουδήσει (μόνος του, φυσικά, και όχι ταυτόχρονα με τη Björk!) με τη σωστή προφορά, κερδίζει... την αγάπη μας! :-)


Björk: Vökuró (Medúlla)


Οι στίχοι στην ισλανδική γλώσσα έχουν ως εξής:

Bærinn minn
Bærinn minn og þinn
Sefur sæll í kyrrð
Fellur mjöll
Hljótt í húmi á jörð
Grasið mitt
Grasið mitt og þitt
Geymir mold til vors

Hjúfrar lind
Leynt við brekkurót
Vakir eins og við
Lífi trútt
Kyrrlátt kalda vermsl
Augum djúps
Utí himinfyrrð
Starir stillt um nótt

Langt í burt
Vakir veröld stór
Grimmum töfrum tryllt
Eirðarlaus
Ottast nótt og dag
Augu þín
Ottalaus og hrein
Brosa við mér björt

Vonin mín
Blessað brosið þitt
Vekur ljóð úr værð
Hvílist jörð
Hljóð í örmum snæs
Liljuhvít
Lokar augum blám
Litla stúlkan mín


Οδηγό της ισλανδικής προφοράς βάσει του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου (IPA) θα βρείτε εδώ.


Ορίστε και μια απόδοση στα Αγγλικά:

My farm
My farm and yours
Sleeps happily at peace
Falls snow
Silent at dusk on earth
My grass
My grass and yours
Keeps the earth til spring

Nesting spring
Hid at the hill's root
Awake as are we
Faith in life
Quiet cold spring
Eye of the depths
Into the firmament
Staring still in the night

Far away
Wakes the great world
Mad with grim enchantment
Disquieted
Fearful of night and day
Your eyes
Fearless and serene
Smile bright at me

My hope
Your blest smile
Rouses verse from sleep
The earths rests
Silent in arms of snow
Lily white
Closes her blue eyes
My little girl


Ψάχνω σαν τρελός να βρω πλήρη παρτιτούρα απ' αυτήν την υπέροχη a cappella εναρμόνιση... αλλά μου φαίνεται πως θα πρέπει να τη φτιάξω κάποια στιγμή μόνος μου – και δυστυχώς κατά προσέγγιση θα είναι, αφού η συγκεκριμένη ηχογράφηση δεν επιτρέπει άνετη δουλειά.......