Σάββατο 23 Φεβρουαρίου 2008

Θέμα γούστου;



Πέρασε καιρός από την τελευταία φορά που έγραψα κάτι σε τούτο εδώ το blog... Υπάρχουν περίοδοι στη ζωή μου που δε θέλω να πω πολλά· ή δεν έχω να πω πολλά. Και προτιμώ να είμαι σιωπηλός.

Πέρασε καιρός κι από τότε που ανακάλυψα κάποιους πραγματικά ωραίους δίσκους, κάποιες ωραίες καινούριες ερμηνείες... Χάθηκα κυριολεκτικά σήμερα το απόγευμα σε ήχους και φωνές ιδανικές· ιδανικές σύμφωνα με τα δικά μου προσωπικά κριτήρια: απλές, μεστές, χωρίς έπαρση, χωρίς επιβολή, ακριβείς και ακριβές, ικανές να δέσουν μεταξύ τους και να δώσουν χώρο στις άλλες φωνές και τα όργανα...

Το ωραίο, το ιδανικό είναι ασφαλώς υποκειμενικό. Το ίδιο ισχύει και για το γούστο. Η κριτική είναι κάτι ελαφρώς διαφορετικό. Δεν αποτελεί δημοσιοποίηση του προσωπικού, υποκειμενικού γούστου μας, αλλά των αντικειμενικών στοιχείων εκείνων που θα μπορούσαν να μας κάνουν να αποφασίσουμε εάν κάτι είναι του γούστου μας ή όχι.

Τις περισσότερες φορές που ζητάμε την κριτική κάποιου για μία μουσική ερμηνεία που έτυχε να παρακολουθήσει, εκείνος μας μεταφέρει απλά το προσωπικό του γούστο αντί να μας κατατοπίσει ως προς τη συνολική εικόνα της συγκεκριμένης ερμηνείας. Αρκείται στο «δε μου άρεσε το δεύτερο μέρος· με άγχωσε», αντί να μας πει ότι «το δεύτερο μέρος ο μαέστρος το πήρε γρήγορα, σαν σε μία κίνηση, βγάζοντας πιο έξω τον αρμονικό σκελετό, αδιαφορώντας μάλλον για για τις μικρές διαβατικές λεπτομέρειες», αφήνοντας απέξω δηλαδή την πληροφορία εάν η συγκεκριμένη πρακτική είναι σύμφωνη με το γούστο του ή όχι.

Πολύς κόσμος που ξεκινά να ανακαλύπτει τον κόσμο της κλασικής μουσικής με ρωτάει συχνά πώς θα βρει άκρη στον κυκεώνα της δισκογραφίας, αναζητώντας μια «καλή» εκτέλεση ενός έργου. Δύσκολο να απαντήσει κανείς με σιγουριά... Πώς να χαρακτηρίσει κανείς μία ερμηνεία ως «καλή»; Και πώς να αφήσει το προσωπικό του γούστο απέξω;

Αυτό που εγώ προσπαθώ να πετύχω σε μία τέτοια περίσταση είναι να οργανώσω τα συναισθήματά μου μέσω της λογικής. Το πρώτο και πιο βασικό συστατικό που θα αναγνώριζα σε μία καλή ερμηνεία είναι η αλήθεια της· χωρίς να δίνω σημασία στο πώς «λέγεται» κάτι, ψάχνω να δω εάν είναι καταρχάς ειλικρινές, εάν με πείθει δηλαδή η όλη αντιμετώπιση του έργου. Πιστέψτε με, το γεγονός ότι ο ερμηνευτής έχει καταλάβει καλά το έργο είναι ένα πράγμα που φαίνεται. Άσχετα αν εκείνος έχει καταλάβει κάτι διαφορετικό από μας. Σημασία έχει να μπορεί ο ερμηνευτής να περάσει στον ακροατή με ειλικρίνεια και πειθώ αυτό που έχει καταλάβει για το έργο, αυτό που έχει αισθανθεί.

Ένα δεύτερο συστατικό είναι η ιστορική συνέπεια της ερμηνείας, με άλλα λόγια η σαφής προσπάθεια σεβασμού του πνεύματος του συνθέτη και της εποχής του. Εδώ τα πράγματα είναι μετρήσιμα και δε χρειάζεται να είναι κανείς μουσικολόγος για να τα εκτιμήσει. Λίγο διαβασματάκι σε σχετικά βιβλία, ειδικά περιοδικά και sites, ακόμα και στη wikipedia λ.χ., είναι αρκετό για να σχηματίσει κανείς μια κάποια εικόνα για τα στυλ και τς πρακτικές.

Ως τρίτο και τελευταίο συστατικό αφήνω την τεχνική ακρίβεια. Ο καθένας, βέβαια, μπορεί να έχει διαφορετικές απαιτήσεις σ' αυτόν τον τομέα· ένας μουσικός, φυσικά, θα έχει πολύ μεγαλύτερες, ειδικά σε ό,τι αφορά το όργανό του. Υπάρχει όμως πάντα ένα κατώφλι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί —κατά κάποιον τρόπο— αντικειμενικό: η τεχνική επάρκεια οφείλει να είναι τέτοια ώστε να μη μας απασχολεί κατά την απόλαυση του έργου, να μην αλλοιώνει την ειλικρίνεια και την αυθεντικότητα της ερμηνείας. Θεωρώ πως αυτό είναι το ελαχίστως αποδεκτό.

Πάντως, το πιο δύσκολο κομμάτι μιας αντικειμενικής κριτικής είναι η συναισθηματική μας προσκόλληση στην πρώτη εκτέλεση από την οποία ανακαλύψαμε το έργο, γεγονός που πολλές φορές θολώνει τα νερά και δημιουργεί απατηλές εντυπώσεις για την ταυτότητά του. Ένας μουσικός θα μπορούσε να προσπεράσει το σκόπελο με την ανεύρεση και τη μελέτη της παρτιτούρας· όμως ο μέσος ακροατής δεν έχει τέτοιες ευκολίες. Έτσι, το θέμα επαφίεται στη διαίσθηση και την εμπειρία του, που με τον καιρό τον οδηγεί σε πιο ασφαλή μονοπάτια.

Πέρα από τα παραπάνω και το ανοιχτό μυαλό που μια τέτοια διαδικασία προϋποθέτει, καθένας μας οφείλει να είναι γεμάτος καλή προαίρεση και οπλισμένος με υπομονή.


Σας βάζω να ακούσετε σήμερα ένα απόσπασμα από το τελευταίο μου απόκτημα: τη Μεγάλη Λειτουργία σε σι ελάσσονα του J. S. Bach με μαέστρο τον Jos van Veldhoven (δεύτερος από αριστερά στη φωτό). Ο βαρύτονος Peter Harvey τραγουδά Et in Spiritum Sanctum από το Credo (Το Σύμβολον της Πίστεως). [Περισσότερες πληροφορίες εδώ. Δείτε κι ένα βίντεο σχετικό με την εν λόγω ηχογράφηση.]


Et in Spiritum Sanctum Dominum et vivificantem,
qui ex Patre Filioque procedit;
qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur;
qui locutus est per Prophetas.
Et unam sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam.

Καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, τὸ κύριον, (καὶ) τὸ ζωοποιόν,
τὸ ἐκ τοῦ πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορευόμενον,
τὸ σὺν πατρὶ καὶ υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον,
τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν.
εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν ἐκκλησίαν·


Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Ελ. που με ξεκούνησε από τη σιωπή των ημερών.

10 σχόλια:

  1. Όπως και άλλες φορές που έχω διαβάσει κείμενά σου, Nicon, με εντυπωσίασε και αυτή τη φορά η πληρότητα και η σαφήνεια με την οποία κάλυψες το συγκεκριμένο θέμα της διαφοροποίησης του προσωπικού μας γούστου από μία, στο μέτρο του δυνατού, αντικειμενική κριτική και της ανάπτυξης των στοιχείων που την καθιστούν έγκυρη και αμερόληπτη
    Και μάλιστα με έναν τρόπο προσιτό και για κάποιον μη μυημένο (σαν του λόγου μου π.χ.)

    Η αλήθεια που κουβαλά μια ερμηνεία είναι σίγουρα από τα βασικά της γνωρίσματα που δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο και σε συνδυασμό με την τεχνική ακρίβεια που αναφέρεις, νομίζω πως είναι από τα στοιχεία που υποπέφτουν στην αντίληψη και κάποιου άσχετου. Δεν μπορείς να αγνοήσεις την αλήθεια, δεν μπορείς να προσπεράσεις την τεχνική.
    Το στοιχείο της ιστορικής συνέπειας αντίθετα είναι κάτι που ποτέ δε μου πέρασε από το μυαλό, ότι είναι σημαντικό (ενώ σίγουρα είναι...αλλά είπαμε, ευελπιστούμε στην επιείκειά σας για την δική μας άγνοια). Το φαντάζομαι περισσότερο σαν κάτι που μπορεί να υποβόσκει, να μην είναι φανερά αναγνωρίσιμο, αλλά να συντελεί με τον δικό του τρόπο σε μια τέλεια, ιδανική όπως την ονομάζεις, ερμηνεία.
    Νομίζω τελείως υποκειμενικά κι εγώ:), πως η ιδανική ερμηνεία, είναι αυτή που σε απορροφά, που σε κρατά μέσα της...και τελείως συνειρμικά θυμήθηκα κάτι που διάβασα σχετικά με τα βιβλία και τη συγγραφική παρείσφρηση (δεν ξερω αν ταιριάζει, αλλά εμένα αυτό μου ήρθε στο μυαλό)
    "Η συγγραφική παρείσφρηση είναι μια φράση τόσο αταίριαστη, ώστε ξαφνικά κάνει τον αναγνώστη να καταλάβει ότι διαβάζει και τον βγάζει από την υπόθεση. Τον αναγκάζει να βγει από την υπόθεση."
    Έτσι και μία ερμηνεία που δε σου επιτρέπει να χαθείς μέσα της,προφανώς σε κάποιο ή κάποια από τα σημεία που ανέφερες, υπολείπεται.

    Καλή σου μέρα, Nicon !

    Και είπαμε...όπου είμαι τελείως ασχετη σ'αυτά που σου γράφω, ελπίζω να συγχωρήσεις την άγνοιά μου...κι ακόμη.... ελπιζω να μην σε κούρασε η φλυαρία μου :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Αγαπημένη, elmelissa, πολύ μου άρεσε ο παραλληλισμός με τη λογοτεχνία και μια χαρά ταιριαστό είναι αυτό που σου ήρθε στο μυαλό. Η «φλυαρία» σου ποτέ δε με κουράζει, μην ανησυχείς, ούτε χρειάζεται να συγχωρήσω καμία άγνοια, γιατί τέτοια άγνοια δεν υπάρχει.

    Έχω ξαναπεί —και θα το ξαναπώ άλλη μία— ότι ο καλλιτέχνης οφείλει να απευθύνεται προς όλους, μυημένους και αμύητους... μη σου πω ότι ειδικά στους τελευταίους το οφείλει ακόμη περισσότερο!

    Σ' ευχαριστώ που με επιβεβαιώνεις. Είναι κάτι ώρες (ειδικά βραδυνές) που αισθάνομαι ότι δεν καταλαβαίνω ούτε κι εγώ ο ίδιος όσα γράφω...

    Την καλησπέρα μου! :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Καλησπέρα και καλή επιστροφή από τη σιωπή!

    Βρήκα πολύ σωστή την διατύπωσή σου για τη διάκριση μεταξύ γούστου και κριτικής (δεν ξέρω αν η διάκριση αυτή είναι πάντοτε πολύ καθαρή στο μυαλό αυτών που γράφουν κριτικές, για μουσική, θέατρο, σινεμά, βιβλία..., :)).

    Και άκουσα πολλές φορές τον σημερινό Bach σου. :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Ευχαριστώ για τα καλά σχόλια, athanasia, και χαίρομαι που σου άρεσε ο Μπαχ μου. Θα υπάρξουν και άλλα αποσπάσματα στο μέλλον, τόσο από τη συγκεκριμένη εκτέλεση όσο κι από μία άλλη αγαπημένη με τον Leonhardt... αναλόγως διαθέσεως...

    Καλησπέρα και σε σένα!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Θεωρήστε όλοι σας αυτονόητο ότι μπορείτε ελεύθερα να εκφράζετε τη θετική ή αρνητική κριτική σας (αλλά και το γούστο σας βέβαια...) σε ό,τι ακούγεται μέσα σ' αυτό το blog.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Χμ... λίγα πράγματα και εγώ. Ιδανική ερμηνεία δεν υπάρχει, απόλυτα. Πιστεύω ότι ούτε και οι ίδιοι οι συνθέτες θα μπορούσαν να το θέσουν αυτό...

    Η ιστορική συνέπεια... Παρακολουθώ σχεδόν φανατικά τις ιστορικές ερμηνείες (να αναφέρω ότι και εμείς έχουμε ένα πολύ καλό σύνολο και μαέστρο σε αυτές τις ερμηνείς, την ορχήστρα των Πατρών όπως την δημιούργησε ο Κος Πετρου). Και προσφέρουν μεγάλη ικανοποίηση στην ακρόαση. Αλλά δεν νομίζω ότι είναι το βασικό συστατικό για μια καλή ερμηνεία. Η κατανόηση και γιατί όχι η άποψη επάνω στην μουσική. Έτσι από ένα σημείο και μετά έθεσα ένα προσωπικό κριτήριο. Διαχωρισμό των ερμηνειών σε α) ιστορικές και β) με σύγχρονη ορχήστρα. Μου ήταν αδύνατο να απορρίψω κάποιο από τα δύο. Αυτό φυσικά σιγά-σιγά προέκυψε (πίστευα στην ιστορική ερμηνεία αν και σε πολλές περιπτώσεις κυρίως έργων κλασσικής περιόδου δεν υπήρχε αναμενόμενη απόλαυση). Καταστάλλαξα σε αυτό όταν είδα ότι το ίδιο τελικά προβληματισμό είχε και ο Harnoncourt. Ο οποίος λίγο-πολύ είπε: "Δεν μπορούμε να πούμε ότι έχουμε ιστορικά τεκμηριωμένες ερμηνείες αλλά προσπάθειες ιστορικά τεκμηριωμένων ερμηνειών. Δεν είμαι καθόλου σίγουρος αν οι τρόποι μας και τα μέσα μας είναι συμβατοί με τις ερμηνείες τις αρχικές".

    Έτσι, καλώς ή κακώς, αυτό το κριτήριο το απέρριψα προκειμένου να υπάρχουν μεγαλύτεροι ορίζοντες μουσικής ακρόασης.

    Επίσης εγώ προσωπικά δεν αγαπώ και πολύ την λέξη κριτική. Προτιμώ να παρουσιάζουμε έργα και ερμηνείες παρά να κρίνουμε. Αυτό πιστεύω πρέπει να κάνουμε και η κρίση να προκύπτει από τον δέκτη αυτών των παρουσιάσεων. Έχω παρατηρήσει ότι οι κριτικές, ακόμα και οι καλλίτερες, υποδεικνύουν.

    Για την Μεγάλη Λειτουργία του Bach δεν ξεκινώ συζήτηση για τις διάφορες ερμηνείες και απόψεις. Υπάρχουν πολλά να πει κανείς για αυτό το αριστούργημα και δεν υπάρχει χρόνος.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Φίλτατε, neco73, δε θα διαφωνήσω στα λεγόμενά σου. Ούτε εγώ έθεσα την ιστορική τεκμηρίωση ως το υπ' αριθμόν ένα συστατικό μιας καλής ερμηνείας, όπως είδες. Παρακολουθώ, ωστόσο, συστηματικά τους μαέστρους που ανέφερες και με εξαιρετικό ενδιαφέρον. Καλησπέρα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Παλιόφιλε καλημέρα κι από εμένα. Το κείμενό σου και ο Bach μας, όλων μας, μου ξύπνησε στιγμές μελέτης, φιλοσοφίας και ατελείωτων συζητήσεων με τον εαυτό μου κυρίως στο δύσκολο και εύκολο θέμα - θα εξηγήσω - της ερμνείας του Bach.
    Η γνωριμία μου με τον μεγάλο Γιώργο Χατζηνίκο με βοήθησς να αντιληφθώ πως ο εύκολος (!) δρόμος να ερμηνεύσεις Bach είναι να τον τραγουδήσεις! Πόσο λείπει το τραγούδι από τους σημερινούς καλλιτέχνες. Πόσο μου άρεσε η ερμηνεία στο post σου! Πόσο με βοήθησαν οι μαθητές μου να ανακαλύψω τις απέραντες φράσεις του μεγάλου κάντορα!
    Πάω για μάθημα και συνεχίζω μετά!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Και συνεχίζω!
    Στην Ουγγαρία που πέρασα χρόνια αποκαλύψεων και εμπειριών, ο καθηγητής μου, μου φώναζε, τραγούδα τις γραμμές! Τραγούδα τις φωνές! Η δασκάλα μου στην Αθήνα το ίδιο. Ο Χατζηνίκος πήγαινε παραπέρα: Τραγούδα και διώξε τα μέτρα από το μυαλό σου. Η μουσικές φράσεις του Μπαχ είναι σα μεγάλες καμπύλες, όχι μετρικοί λόξυγγες. Τόσο απλά!
    Και έχω την ανάγκη να πω κάτι στην ωραία παρέα του blog σου. Πάντα διαφωνούσα - δεν ήξερα γιατί, τώρα ξέρω νομίζω - με εκείνες τις πιανιστικές ερμηνείες τύπου: "παίζουμε το Μπαχ non legato, αυστηρά, κοφτά, δίχως δυναμικές και πεντάλ" και διάφορες τέτοιες μαλ%%$$##@@. Την απάντηση την έδωσε μεταξύ πολλών άλλων, ο Daniel Barenboim στο 24 ώρες Μπαχ. "Αν θέλαμε να παίξουμε τον Μπαχ στο πιάνο με ήχο τσέμπαλου, τότε γιατί δεν αγοράζουμε ένα, να κάνουμε το κέφι μας! το σημερινό πιάνο, μας δίνει τη μαγική ευκαιρία να μιμηθούμε του ήχους της ορχήστρας της εποχής εκείνης". Το αποτέλεσμα είναι ΜΑΓΙΚΟ! Πόσα όμποε, κλαρινέτα, βιολιά, βιολοντσέλα, φλάουτα και τρομπέτες αναδύονται τώρα μέσα από τις "στριφνές" φούγκες και τις δήθεν "εγκεφαλικές" inventiones kai simfonies!!
    Και κάτι ακόμα. η μεγάλη Rosalyn Tureck λέει κάπου: Το urtext κέιμενο του Μπαχ δεν είναι λιτό επειδή ο συνθέτης δεν ήξερε να βάλει ένα forte ή μία legatura!! Εμπιστευόταν τους ερμηνευτές της εποχής του, σεβόταν την ιδιεταιρότητα του καθενός, τον προκαλούσε η ιδέα της διαφορετικότητας στην ερμηνεία και αν μη τι άλλο, ο καθένας από αυτούς, γνώριζε το στυλ (με την ΕΥΡΥΤΕΡΗ έννοια) της εποχής"!!!!!

    Συγγνώμη αν κούρασα.
    Ευχαριστώ Νίκο για τούτο το βήμα!
    Νίκος Έξαρχος

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Να σε βλέπουμε πιο συχνά, παλιόφιλε Νικόλαε, στα μέρη μας... Κανέναν δεν κούρασες!!! :)

    Καλησπέρα!

    ΑπάντησηΔιαγραφή